O fikcyjnych genealogiach i queerowaniu femme fatale

Villanelle – charyzmatyczna zabójczyni stworzona przez pisarza Luke’a Jenningsa, a następnie przeniesiona na ekran przez Phoebe Waller-Bridge w serialu Obsesja Eve (2018–2020) – już od kilku miesięcy była przedmiotem moich zainteresowań badawczych, kiedy szukając odpowiedniej metodologii do odczytania wywrotowego potencjału tej postaci, zwróciłam się ku pojęciu genealogii. Jest to koncepcja filozoficzna, którą autorzy tacy jak Michel Foucault i Judith Butler wykorzystują do podważenia sposobu, w jaki struktury władzy konstruują idee prawdy. Pojęcie to okazało się bardzo użyteczne do interpretacji tego, jak fikcyjne queerowe narracje i obrazy – często pozostające na marginesie historii – ewoluują i łączą się ze sobą, oraz pomogło mi zrozumieć implikacje tych reprezentacji w kontekście współczesnych uwarunkowań społeczno-kulturowych.

Genealogia a studia lesbijskie*

Genealogia w przyjętym tutaj rozumieniu odnosi się nie tylko do poszukiwania rodowodów biologicznych lub rodzinnych, lecz także do metody badawczej wykorzystywanej w filozofii, kulturoznawstwie i naukach społecznych w celu mapowania trajektorii idei, reprezentacji, tożsamości lub kontekstów społeczno-politycznych. Jak mówi Foucault, genealogie nie wymagają uprawomocnienia poprzez obiektywne struktury, ale funkcjonują jako „metoda archeologiczna”, mająca na celu odkrycie śladów alternatywnych dyskursów i pomagająca nam kwestionować systemy, które narzuciły nam określony model społeczeństwa.

Z koncepcją genealogii silnie związane jest w ramach studiów lesbijskich* pojęcie (nie)widzialności. Reprezentacja queerowych kobiet*, przez wzgląd na ich marginalizację i konsekwentną niedoreprezentację w przeszłości, często pojawia się na marginesach lektury, przez co queerowe kobiety* zmuszone są do rozszyfrowywania sygnałów i odwołań zakodowanych w tekstach kultury. Celem metody genealogicznej jest zatem odnalezienie śladów i powiązań z historycznym safickim dziedzictwem, w którym mogłyby one dostrzec odzwierciedlenie swoich doświadczeń i tożsamości. Podejście genealogiczne pomaga również wydobyć na światło dzienne przejawy oporu i subwersji wobec problematycznych hegemonicznych przedstawień oraz ujawnia ukryte momenty, postacie i dzieła, które odegrały kluczową rolę w przedefiniowywaniu i budowaniu pamięci kulturowej queerowych kobiet*. Mój ulubiony czarny charakter – Villanelle – jest dobrym przykładem tego, w jaki sposób umiejętne przetwarzanie kodów kultury emancypuje i queeruje hegemoniczne reprezentacje. Aby lepiej to zrozumieć, warto prześledzić ewolucję jej fikcyjnych przodkiń, realizujących model femme fatale.

Queerowanie femme fatale

Postać femme fatale odnosi się do archetypicznej kobiety, którą odnaleźć można w postmodernistycznych gatunkach kryminalnych, (neo-)noir oraz thrillerach psychologicznych i sensacyjnych. Portretują one tajemniczą uwodzicielkę, której wdzięki zniewalają otoczenie, a w szczególności mężczyzn, często doprowadzając ich do sytuacji kompromitujących bądź niebezpiecznych, a nawet śmiertelnych. Jak zauważa w artykule Basic instinct with a twist (2021) Christina Grübler, której badania sytuują się na pograniczu kulturoznawstwa, socjologii, medioznawstwa i teorii queer, „tam, gdzie pojawia się [femme fatale], kłopoty z płcią są nieuniknione”. Emanująca dwuznacznością femme fatale zajmuje tradycyjnie męską pozycję w narracji przez to, że ucieleśnia wyzwoloną seksualność i stanowi potencjalne zagrożenie symboliczne dla struktur patriarchalnych. Co więcej, postać ta rozsadza heteronormatywne oczekiwania, nie tylko eksponując narcystyczne poczucie sprawczości, które często przekłada się na podważanie binarnej dynamiki władzy, ale także poprzez związki z często kojarzoną z nią symboliką falliczną – jako przykład można tu przywołać słynny szpikulec użyty jako narzędzie zbrodni w filmie Paula Verhoevena Nagi instynkt (1992).

Postać femme fatale rozsadza heteronormatywne oczekiwania, eksponując narcystyczne poczucie sprawczości, które często przekłada się na podważanie binarnej dynamiki władzy

Kontynuacją wątku wywracania tradycyjnego porządku płci jest film Black widow z 1987 roku, który już całkiem dosłownie przywodzi na myśl fabułę serialu Obsesja Eve. Film opowiada historię nerdowskiej policjantki z głęboko zakorzenioną obsesją na punkcie pewnej zabójczyni. Zdolność protagonistki Catherine Petersen do wcielania się w różne bohaterki i sposób, w jaki ta wzajemna obsesja staje się podtekstem queerowego pożądania, stanowi przełom w obrazowaniu femme fatale i odsłania queerowy potencjał tej postaci. Ucieleśnieniem femme fatale i jedną z najbardziej rozpoznawalnych przodkiń Villanelle jest jednak kultowa kreacja Catherine Tramell ze wspomnianego filmu Nagi instynkt (1992). Tramell jest tajemniczą autorką powieści kryminalnych, która staje się główną podejrzaną o morderstwo, gdy jej kochanek zostaje znaleziony martwy w sposób łudząco podobny do tego, jaki przedstawiła w jednej ze swoich książek, co wciąga prowadzącego śledztwo detektywa Nicka Currana w sieć psychologicznych manipulacji i erotycznej gry. Filmowe zobrazowanie biseksualności jako nieodłącznie związanej z przemocowym zachowaniem bohaterki wywołało oskarżenia o utrwalanie szkodliwych stereotypów i przyczynianie się do wymazywania biseksualności. Dochodzimy tutaj do kluczowego pytania: czy archetyp wywodzący się z mizoginistycznych i homofobicznych źródeł może stać się prawdziwie subwersywny?

Od femme fatale do safickiej zabójczyni

Postać femme fatale odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu figury safickiej zabójczyni (sapphic assassin), która wywodzi się zarówno z thrillerów, jak i kina neo-noir. Jej korzenie sięgają tropu lesbijskiej wampirzycy, wykorzystywanego zarówno w literaturze, jak i kinie eksploatacji w celu zakwestionowania cenzury, jakiej podlegają postaci queer, co sprawia, że łączy w sobie kobiecy wdzięk, zabójczą sprawność i queerową tożsamość. W narracjach neo-noir postać sapphic assassin była początkowo wykorzystywana jako element transgresyjny, sposób na podsycenie egzotyki, perwersji i poczucia niebezpieczeństwa, jakie wzbudza tradycyjna femme fatale, oraz jako oczywisty środek przyciągający heteroseksualną męską publiczność. We współczesnych produkcjach ewoluuje ona jednak dalej, równolegle z percepcją płci i polityki seksualnej, a do tradycyjnego archetypu dodana zostaje transcendentalna złożoność w połączeniu z silnie zaznaczoną perspektywą feministyczną.

Przykładem takiej postaci jest właśnie Villanelle – podobnie jak wcześniej Tramell, biała, zamożna i zabójcza blondynka, która jednak, jak zauważa Christina Grübler,  „poszerza zdolność Tramell do zakłócania heteronormatywnej, upłciowionej polityki popkulturowej wyobraźni” i „destabilizuje hegemoniczny nexus męskości i władzy poprzez swoje mordercze archetypy”. Z kolei Francina Ribes w monografii Ausencia y exceso [Nieobecność i nadmiar] (2023) stawia tezę, że Villanelle spełnia wszystkie warunki potrzebne do tego, by uczynić postać taką jak Tramell interesującą z perspektywy safickiej i feministycznej: bohaterka Jenningsa dysponuje znaczną dozą podmiotowości i głębi psychologicznej wolnej od męskiej kontroli, przez co zyskuje osobowość wykraczającą poza bycie jedynie villain lub obiektem seksualnym. Odwróceniu ulega tradycyjna dynamika władzy, zgodnie z którą mężczyźni – zwłaszcza w mainstreamowych scenariuszach opartych na przemocy i uwodzeniu – zazwyczaj kontrolują zarówno narrację, jak i kobiece ciało. Ponadto jawna reprezentacja safickiego pożądania, jaką odnajdujemy w Obsesji Eve, podważa narrację heteronormatywną. Seksualność Villanelle jest wielowymiarowa, złożona i płynna, przez co emancypuje klasyczną koncepcję femme fatale, opartą między innymi na utrzymywaniu relacji seksualnych z innymi osobami bez względu na płeć. W przypadku Villanelle zaakcentowana zostaje seksualność skoncentrowana na kobietach, co pokazuje, że bohaterka Obsesji Eve nie istnieje wyłącznie po to, by rozwijać męskiego bohatera – jej pragnienia, fantazje i relacje z innymi kobietami są niezależne i stanowią kluczową część jej tożsamości. Taki stopień złożoności pozwala widzom, a w szczególności publiczności lesbijskiej i feministycznej, zaangażować się w narrację opartą nie tyle na prostej, binarnej opozycji dobra i zła, ile na głównej postaci,  i potraktować Villanelle jako element paradygmatu reprezentacji, który obejmuje złożoność funkcjonowania kobiet* w świecie usiłującym zamknąć je w określonych granicach społecznych i moralnych. W ten sposób postać Villanelle można zaliczyć do nowej fali postaci kobiecych – ważnych nie tylko ze względu na przeciwstawianie się normom społecznym, ale także na głębię i sposób, w jaki ujawniają złożoność queerowego doświadczenia¹.

Postać Villanelle można zaliczyć do nowej fali postaci kobiecych – ważnych nie tylko ze względu na przeciwstawianie się normom społecznym, ale także na głębię i sposób, w jaki ujawniają złożoność queerowego doświadczenia.

Podsumowanie

Koncepcja genealogii buduje powiązania między reprezentacjami i może pomóc w odkrywaniu nienormatywnych rzeczywistości i nowych obszarów w spektrum kobiecości. W przypadku Villanelle i idei sapphic assassin koncept ten wciąż się rozwija, przesuwając granice normatywnego znaczenia. Jesteśmy świadkiniami ery, w której coraz bardziej docenia się różnorodność, a nasze historie powoli stają się coraz ważniejsze i bardziej słyszalne. Pozostaje jednak pytanie, które stawia Clara Bradbury-Rance w pracy Lesbian cinema after queer theory: „kiedy reprezentacja jest już pewna, to na co powinnyśmy patrzeć?”. Wzrost queerowej reprezentacji wymaga wnikliwych badań. Może nadszedł czas, abyśmy przejęły nad tymi badaniami kontrolę i mocno trzymały się powiązań z naszym rodowodem i dziedzictwem kulturowym?

Tekst pierwotnie ukazał się drukiem w magazynie kobiet queer* „LesBiLans” wydawanym przy okazji Lesbikonu. Kongresu Kobiet* Queer.

1. Do innych tego rodzaju istotnych postaci należą między innymi: Lisbeth Salander z filmu Millennium. Mężczyźni, którzy nienawidzą kobiet (2009) i Lorraine Broughton z filmu Atomic blonde (2017). Ważne odniesienie stanowi zwłaszcza Salander ze względu na niepowtarzalną estetykę tej postaci, a także wielowarstwową i asertywną władzę nad własną seksualnością, którą odnajdujemy również w postaci Villanelle. ↩︎